ละหุ่ง

      เมล็ดละหุ่งมีสารพิษเจือปนอยู่ไม่สามารถใช้บริโภคได้ แต่ก็มีการปลูกและใช้ประโยชน์จากน้ำมันละหุ่งอย่างแพร่หลายในเขตร้อนและกึ่งร้อนของทวีปแอฟริกา เอเชีย และยุโรป มาเป็นเวลาช้านาน ได้มีการขุดพบเมล็ดละหุ่งในหลุมฝังศพในประเทศอียิปต์มีอายุนานกว่า ๖,๐๐๐ ปี ละหุ่งเป็นสินค้าสำคัญและมีการซื้อขายมาตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์มาจนถึงปัจจุบัน ทั่วโลกผลิตละหุ่งได้ประมาณปีละ ๓ - ๔ แสนตัน บราซิลเป็นผู้ผลิตรายใหญ่รองลงไปได้แก่ อินเดีย รัสเซีย จีน ไทย และอาร์เจนตินา ในปี พ.ศ. ๒๕๓๐ ประเทศไทยผลิตละหุ่งได้ ๓๑,๘๐๐ ตัน จากพื้นที่เพาะปลูกประมาณ ๒๘๓,๐๐๐ ไร่ และเป็นมูลค่าที่เกษตรกรขายได้ ๒๘๓ ล้านบาท ละหุ่งปลูกมากตามชายป่าหรือเชิงเขาในภาคเหนือ ภาคกลาง และภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ละหุ่งมีถิ่นกำเนิดในประเทศเอธิโอเปีย ทวีปแอฟริกา และได้แพร่กระจายไปทั่วโลก

      ละหุ่งอยู่ในวงศ์ Euphobiaceae เช่นเดียวกับยางและมันสำปะหลัง มีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Ricinus communis L. ซึ่งในภาษาละตินหมายความถึง "เห็บของหมา" เนื่องจากเมล็ดละหุ่งมีลักษณะ และลวดลายคล้ายกัน ละหุ่งมีหลายพันธุ์ซึ่งมีทรงต้น ใบ ช่อดอก และเมล็ดมีรูปร่างขนาดและสีแตกต่างกันอย่างหลากหลาย แต่อาจจำแนกออกได้เป็น ๒ พวกใหญ่ ๆ คือ ประเภทล้มลุกหรืออายุสั้นกว่าหนึ่งปีและประเภทยืนต้นซึ่งมีอายุเกินหนึ่งปี (อาจถึง ๑๐ ปี) ทรงต้นของละหุ่งอาจสูงตั้งแต่ ๑ เมตร ไปจนถึง ๑๐ เมตร รากละหุ่งประกอบด้วยรากแก้วซึ่งอาจหยั่งลงในดินได้ลึกถึง ๖ เมตร ทำให้ละหุ่งทนทานต่อความแห้งแล้งได้ดี  ส่วนรากแขนงและรากฝอยเกิดจากรากแก้วประสานกันเป็นกระจุกแน่นอยู่ใต้ผิวดินในระยะลึก ๓๐ เซนติเมตร ละหุ่งมีทรงต้นเป็นพุ่มตรง ที่ข้อของลำต้นที่มีใบแตกออกมา ต้นละหุ่งมีสีเขียว แดง หรือม่วง เมื่อต้นละหุ่งเติบโตมีใบหรือข้อประมาณ ๖ - ๑๒ ใบ จะมีช่อดอกเกิดขึ้นที่ยอดในขณะที่ช่อแรกกำลังออกดอกติดฝักจะมีกิ่งชุดแรกแตกออกจากลำต้นใต้ ช่อดอกแรกอีกสองถึงสามกิ่ง เมื่อกิ่งชุดแรกมีช่อดอกเกิดขึ้นที่ยอด กิ่งชุดที่สองก็จะแตกออกจากกิ่งชุดแรกและมีกิ่งชุดที่สามแตกออกจากชุดที่สองและกิ่งชุดต่อ ๆ ไปเกิดขึ้นตามลำดับทำให้ลำต้นมีการเจริญเติบโตอย่างสืบเนื่องไปตามลำดับโดยเฉพาะในละหุ่งประเภทยืนต้นซึ่งมีอายุหลายปี  แต่สำหรับละหุ่งประเภทอายุสั้นนั้นการเจริญเติบโตจะสิ้นสุดหลังการแตกกิ่งชุดที่สองหรือที่สามแล้วทั้งต้นจะแห้งตายไปในที่สุด

      ใบละหุ่งเป็นใบเดี่ยวมีขนาดใหญ่ขอบใบแยกเป็นแฉกลึกจำนวน ๗ - ๑๑ แฉก สีของใบและก้านใบเป็นสีเดียวกับสีของลำต้น บางพันธุ์มีไขสีขาวคล้ายแป้งเกาะคลุมผิวใบ ช่อดอกมีขนาดและรูปร่างแตกต่างกันในแต่ละช่อแบ่งออกเป็นสองส่วน ดอกตัวผู้เกิดเป็นกระจุกอยู่ที่โคนของช่อดอกส่วนดอกตัวเมียเกิดเรียงอยู่ด้านบนถัดต่อไปถึงปลายช่อมีเรณู (เกสรตัวเมีย) รูปสามแฉกสีแดงเห็นได้ชัด ช่อดอกที่มีดอกตัวเมียจำนวนมากก็ติดเมล็ดมาก ดอกที่ได้รับการผสมเกสรจะพัฒนาเป็นผล  ผลของละหุ่งส่วนใหญ่มีหนามภายในผลละหุ่งแบ่งออกเป็น ๓ พู และแต่ละพูมีเมล็ดหนึ่งเมล็ด ขนาดของผลก็ขึ้นอยู่กับขนาดของเมล็ด เมื่อผลละหุ่งแก่จะแตกออกตามรอยเชื่อมระหว่างพูทำให้เมล็ดร่วงไป เมล็ดละหุ่งมีขนาด รูปร่าง สี และลายบนเปลือกแตกต่างกันไปตามพันธุ์แต่โดยทั่วไปแล้วมีลักษณะคล้ายคลึงกับตัวเห็บ คือ เมล็ดค่อนข้างกลมน้ำหนัก ๑๐๐ เมล็ด ประมาณ ๒๐ - ๖๐ กรัม มีเปลือกข้างนอกแข็งข้างในมีใบเลี้ยง ๒ ใบ หุ้มต้นอ่อน ละหุ่งที่ปลูกเป็นการค้ามีน้ำมันในเมล็ดประมาณร้อยละ ๔๐ - ๖๐ และมีสารพิษไรซินและไรซินินเจือปนอยู่หากรับประทานเข้าไปทำให้อาเจียน ท้องร่วง ง่วงนอน มีไข้สูง และทำให้เม็ดเลือดแดงแข็งตัวซึ่งอาจจะเป็นอันตรายถึงชีวิต  พันธุ์ละหุ่งที่ปลูกในประเทศไทย แบ่งเป็น ๒ พวก คือ พวกอายุใช้พันธุ์พื้นเมือง เช่น ลายขาวดำ ลายหินอ่อน ลายแดงเข้ม เป็นต้น ละหุ่งพวกนี้เมื่อปลูกแล้วจะปล่อยทิ้งไว้ให้ติดผลเป็นเวลา ๕ - ๖ ปี หรือนานกว่านั้น ปัจจุบันกรมวิชาการเกษตรได้มีการผลิตละหุ่งอายุสั้นพันธุ์ลูกผสมชื่ออุบล 90 และได้นำพันธุ์ลูกผสมจากต่างประเทศ เช่น พันธุ์ H 22 ทั้งสองพันธุ์มีลำต้นเตี้ย (๑ - ๑.๕ เมตร) และมีอายุสั้น (๗๕ - ๑๐๐ วัน) ให้ผลิตผลต่อไร่และเมล็ดมีน้ำมันสูงแต่เมล็ดที่เป็นเมล็ดพันธุ์ยังมีจำนวนจำกัดและมีราคาแพงกว่าพันธุ์พื้นเมืองจึงยังไม่มีการปลูกพันธุ์ลูกผสมอย่างแพร่หลาย  แม้ว่าละหุ่งจะเหมาะสมต่อสภาพดินฟ้าอากาศในเขตร้อนและทนทานต่อความแห้งแล้งได้ดีแต่เป็นพืชที่ให้ผลตอบแทนต่ำไม่สามารถแข่งขันกับพืชเศรษฐกิจอื่น ๆ ได้  นอกจากนี้ยังมีแมลงศัตรูที่สำคัญหลายชนิดทำความเสียหายแก่ละหุ่งตลอดเวลา เกษตรกรจึงปลูกละหุ่งเป็นพืชเสริมรายได้โดยปลูกรายละเล็กน้อย เช่น บนหัวไร่ปลายนาหรือในพื้นที่ที่ไม่ได้ปลูกพืชชนิดอื่นและบางรายก็ปลูกละหุ่งแซมกับพืชอื่น ๆ เพื่อเป็นการลดความเสี่ยงจากการปลูกพืชชนิดเดียว

      ละหุ่งควรปลูกในต้นฤดูฝนบนที่ดอนน้ำท่วมไม่ถึง ดินระบายน้ำได้ดี ละหุ่งพื้นเมืองมีอายุยาวและต้นโตใช้ระยะปลูกประมาณ ๓ x ๓ เมตร ส่วนละหุ่งพันธุ์ลูกผสมต้นเตี้ยอาจลดระยะปลูกลง เหลือ ๑ x ๑.๕ เมตร และในการปลูกละหุ่งแซมกับพืชอื่น อาจปลูกละหุ่ง ๑ แถว สลับกับข้าวโพด ๖ แถว เป็นต้น ในระหว่างที่ละหุ่งเจริญเติบโตอยู่ในไร่อาจมีการพรวนดินดายหญ้าให้คลุมต้นละหุ่งบ้างส่วนการป้องกันกำจัดศัตรูพืชนั้นเกษตรกรอาจไม่ได้ปฏิบัติกันเลยเนื่องจากไม่คุ้มกับการลงทุน  เนื่องจากช่อดอกละหุ่งทยอยกันออกทำให้ผลละหุ่งสุกแก่ไม่พร้อมกันทั้งต้นเกษตรกรจะเลือกตัดช่อที่ผลสุกแก่มาเก็บกองไว้ในที่ร่ม ต่อเมื่อมีเวลาหรือว่างจากงานอื่นจึงนำเมล็ดมากะเทาะด้วยมือแล้วจึงเก็บเมล็ดรวบรวมไว้จนมีปริมาณมากพอก็นำไปจำหน่ายเป็นครั้งคราวไป ในฤดูแล้งละหุ่งหยุดการออกดอกและชะงักการเจริญเติบโตถ้าเป็นละหุ่งพันธุ์พื้นเมืองเกษตรกรปล่อยต้นทิ้งไว้เมื่อย่างเข้าสู่ฤดูฝนในปีต่อไปจึงตัดแต่งกิ่งเพื่อให้แตกยอดและออกช่อใหม่อีกครั้ง สำหรับละหุ่งพันธุ์ลูกผสมนั้น เมื่อเข้าสู่ฤดูแล้งต้นจะแห้งตายไปต้องปลูกใหม่อีกในปีต่อไป  

      น้ำมันละหุ่งมีคุณสมบัติเฉพาะตัวซึ่งไม่สามารถนำเอาน้ำมันพืชชนิดอื่นมาใช้ทดแทนได้ เช่น ใช้เป็นวัตถุดิบที่สำคัญในการผลิตเรซิน (resin) และเส้นใยเทียม พลาสติก หนังเทียม น้ำมันชักเงา และน้ำมันผสมสี ฉนวนไฟฟ้า ขี้ผึ้งเทียม น้ำยารักษาหนัง น้ำมันหล่อลื่น และน้ำมันเบรกรถยนต์ และหมึกพิมพ์ น้ำมันละหุ่งหลังจากผ่านกรรรมวิธีทำให้บริสุทธิ์แล้ว นำไปใช้ผลิตยารักษาโรค ยาระบาย เครื่องสำอางชนิดต่าง ๆ และสบู่ อุตสาหกรรมเหล่านี้ได้ขยายตัวมากขึ้นเนื่องจากตลาดมีความต้องการเพิ่มสูงขึ้นทุกปี